Zaag: van oorspronkelijk zaagwerk tot ambachtelijke boomzaag kunst

De zaag is een bijzonder stuk gereedschap. Er is echter meer over te vertellen dan over de standaardzaag die iedereen wel in de schuur heeft hangen. De zaag kent vele vormen en eigenschappen die in de loop van de tijd zijn ontwikkeld. We kunnen eigenlijk niet zonder de zaag. Zagen, zagen…

Het vak van timmerman kan wel een van de oudste beroepen in de wereld worden genoemd. Tussen het oorspronkelijke hout van de boom tot planken voor het bouwen van een huis of een schip zit een scala aan werkzaamheden die de timmerman in de vingers heeft. Ook al heet het timmerman en denken we daarbij al gauw aan de hamer, de zaag is een ander stuk gereedschap dat voor de timmerman onmisbaar is. Daar ligt hier de focus op.

Zaag: blad met tanden en een handvat

Men neme een zaagblad met tanden en beweegt deze heen en weer door geschikt materiaal zoals hout. Voor je het weet zaag je een stuk boom in stukken tot een gewenste vorm. De handzaag is een onmisbaar gereedschap voor de timmerman die met dit hout werkt, maar ook een chirurg gebruikt wel een zaag.

Chinezen menen dat de zaag zo’n vijfhonderd jaar voor de geboorte van Christus door hen is uitgevonden. Zeker weten we het niet en echt aannemelijk lijkt het ook niet. Van tekeningen en opgravingen weten we namelijk dat Egyptenaren 2500 jaar eerder al zagen van koper gebruikten. En wat te denken van de inzet van dierenkaken als zaag, wat nog veel eerder in de wereldgeschiedenis gebeurde.

Zagen met de hand is vooral het werk van de timmerman die er ervaring mee heeft. Probeer maar eens als amateur in een rechte lijn te zagen. Daarom noemen we ook een aantal andere zagen, want alleen die handhoutzaag is allang niet meer. Er zijn enorm veel vormen die zijn aangepast voor de juiste toepassing, want houtzagen gebeurt niet altijd in een rechte lijn.

Lintzaag
Machinaal zagen in de vorm van een gesloten lus kan met een lintzaag.

Cirkelzaag
Doe je het zagen machinaal met een rond blad dan is er sprake van een cirkelzaag.

Kettingzaag
De kettingzaag is een machine die je met de hand bediend, maar wel mechanisch werkt.

Beugelzaag en meer

Naast al deze genoemde zagen zijn er ook de decoupeerzaag, figuurzaag en ijzerzaag. Een schrobzaag is er om ronde vormen uit te zagen. Een kraanzaag wordt door twee personen in gang gehouden en in een nog andere vorm wordt dit dan weer een raamzaag genoemd. Denk ook eens aan de verstekzaag om onder een hoek te zagen, een figuurzaag om exacte vormen uit te zagen, een kapzaag om hout netjes af te zagen en ga zo maar door. Voor alle mogelijke werkzaamheden is er een speciale zaag voorhanden. Zo is een beugelzaag een zaag die niet voor hout, maar voor metaal wordt ingezet. Een beugelzaag is een verzamelnaam voor zagen met een vervangbaar, relatief smal zaagblad dat in een metalen beugel vastzit.

Zaag slijpen

Een zaag die veel gebruikt wordt is aan slijtage onderhevig. Dat is niet erg, want een zaag kan altijd geslepen worden. Dan zijn de tanden weer scherp en werkt deze prima. Dit gebeurt met de hand of met een slijpmachine.

Wat een uitvinding: de houtzaagmolen

Wat we hier nog niet hebben genoemd is de bekende houtzaagmolen. Door toepassing van een krukas mogelijk gemaakt. Dan bevinden we ons ergens in de zestiende eeuw. Ene Corneliszoon werd op 15 december 1593 een octrooi voor de houtzaagmolen verleend; voor de krukas gebeurde dit op 6 december 1597. Een krukas kan een draaiende beweging omzetten in een heen en weer gaande beweging, zoals een zaagbeweging. Omgekeerd worden krukassen gebruikt om de heen en weer gaande bewegingen van zuigermotoren (stoom, diesel, benzine) om te zetten in een draaiende beweging.

Op die eerstgenoemde manier kon nu hout gemakkelijker en zonder al te veel mankracht worden verzaagd tot planken waarmee gebouwd kon worden. Denk daarbij in Nederland aan huizen en schepen. Met de komst van de stoommachines dreven die vervolgens de molens weer aan, wat nog makkelijker ging. Hierna kwamen er de elektrische- en dieselaandrijving.

Veelzijdig: de zingende zaag is een volwaardig instrument

De zingende zaag is geen zaag zoals hierboven genoemd. Hier gaat het om het produceren van muziek met behulp van een zaag. Het behoort tot de zogenoemde idiofonen. Daaronder vallen alle muziekinstrumenten die bestaan uit een of meer elementen die gemaakt zijn van materiaal dat van nature klankrijk is, en die door de eigen trilling de klank voortbrengen, zonder de hulp van een klankkast.

Je kunt op het zaagblad kloppen of met een strijkstok langs de rand van het blad strijken.

Door het blad van de zaag meer of minder te buigen, veranderen de tonen. Hoe meer je het blad buigt, hoe hoger de toon wordt. Hier hoor je een geluidsfragment.

De bekendste bespeler van de zaag is Elviry Weaver, de vrouw van Frank Weaver van de Weaver Brothers. Ze werden internationaal bekend in het Franse improvisatietoneel. Later werd de zingende zaag ook ingezet in de jazz- en countryscene. In meerdere landen is het deel gaan uitmaken van de volksmuziek. Degenen die de zingende zaag bespeelt heet een zagist. Een bekende zagist was Marlene Dietrich. In ons land was het vooral Fay Lovsky die de zaag bespeelde.

Uitdrukkingen en liedjes met de zaag

De zaag staat ook symbool voor de melancholie. Als je het geluid ervan kent, zal je begrijpen waarom. Het woord wordt regelmatig in uitdrukkingen gebruikt zoals ‘de poten onder iemands stoel vandaan zagen’ en ‘iemand de oren afzagen’. In het eerste geval gaat het om iemands positie onderuithalen. De tweede uitdrukkingen gaat over het ‘steeds blijven aandringen’. Laten we ook niet vergeten dat er kinderliedjes zijn waar het woord zaag in voorkomt. Wie kent niet het ‘zagen zagen’.

Kunst met een kettingzaag gemaakt

Er zijn ook kunstenaars die de kettingzaag als bijzonder gereedschap gebruiken bij het creëren van alle mogelijke vormen. Boomzaagkunstenaars worden ze genoemd. Zij zagen bankjes, dieren en complete beeldhouwwerken uit hout.